Editors --- "Takutinoga aoao o na aia tatau Fakatagata" [1999] VUWLawRw 3; (1999) 29(1) Victoria University of Wellington Law Review Annex Tokelauan

TAKUTINOGA AOAO O NA AIA TATAU FAKATAGATA

Fakamatalaga Tomua

Talu ai ona ko te maina o te mamalu e tatau ai ma na aia tatau tutuha ma he mafai ke kave kehea o ki latou uma o te kaiga o tagata ola ko te fakavae tena o te haolotoga, te faimeatonu ma te filemu i te lalolagi,

Talu ai ona ko te he amanakia ma te manatu fakatauva ki na aia tatau fakatagata kua iku ai ki ni faiga haua ie ia na fakatupu ai te ita ki te loto fuatiaifo o tagata, ma te oko mai o he lalolagi teia e tatau ke fiafia ai ia tagata ki te tautala haoloto ma te talitonuga ma te haolotoga mai te mataku ma te mativa kua fakalauiloagia e ve ko te fakamoemoe pito maualuga ia o tagata lautele,

Talu ai ona e taua lahi, kafai ia tagata e he fakamalohia ke fakaaoga ma fehoahoaniga mulimuli, ke teteke fakahaga atu ki ni pule malohi ma te haua, ko na aia tatau fakatagata e tatau ke puipuia e te tulafono o te tulafono tuhia.

Talu ai ona e taua lahi ke fakalelei te atiakega o na hokotaga faukauo i te va o atunuku,

Talu ai ona ko tagata o Malo Kaufakatahi kua toe takutino aloakia e ki latou i loto o te Feagaiga Fakavae to latou fakatuatua i na aia tatau fakavae fakatagata, i te mamalu e tatau ai ma te aoga o te tino tagata ma na aia tatau tutuha a tamaloa ma fafine ma kua fuafua ke fakaleleia te agai ki mua te tulaga fakate-tagata ma na tulaga e hili atu ona lelei ai te olaga i he haolotoga e lahi atu.

Talu ai ona ko na Malo Auai kua folafola e ki latou ke fakataunuku, i te felagolagomaki ma Malo Kaufakatahi, te fakaleleia o te amanakia aoao ma te tauhiga o na aia tatau fakatagata ma na haolotoga fakavae,

Talu ai ona e taua lahi mo na malamalamaga mo na aia tatau ma na haolotoga ienei ke tutuha mo te fakataunukuga katoatoa o tenei folafolaga.

Nei la, ko te mea ia, ko te Fono Aoao kua ia fakalauiloa

Ko te Takutinoga Aoao tenei o na Aia Tatau Fakatagata ke kavea ma auala mo te fakataunukuga mo tagata uma ma malo uma, ki te fuafuaga veia ko tagata tautokatahi uma ma fakalapotopotoga takitahi uma o he atunuku ona e taukave pea tenei Takutinoga i te mafaufau, e tatau ke tauivi i te akoako atu ma fakalahi te iloa ke fakaleileia ai te amanakia o ienei aia tatau ma na haolotoga ma i ni faiga e hili atu te lelei, fakaatunuku ma fakava-o-malo, ke fakatumau ai to latou amanakia ma te fakamamalu aoao, e tagata o na Malo Auai ma tagata o na atunuku e i lalo o a latou taukikilaga.

Vaega 1

Ko tagata ola uma e fananau mai e haoloto ma tutuha i te mamalu ma na aia tatau. E ia teki latou te poto ona mafuaga ma te fakavahegaga ona mea lelei ma na mea kino ma e tatau ke gaoioi te tahi ki te tahi i he agaga fakauho.

Vaega 2

Ko tagata tautokatahi uma e maua e ki latou na aia tatau ma na haolotoga umu kua fakaali mai i te Takutinoga tenei, e aunoa ma he fakakehekehega o ho he itukaiga, e ve ko te itukaiga tagata, lanu, tane pe he fafine, gagana, lotu, fakapolitiki pe ko ietahi manatu, fakaatunuku pe ko te tulaga ona kaiga na tupu mai ai, mea totino, fanauga pe ko ietahi tulaga. E fakaopoopo ki ei te heai o he fakakehekehega e tatau ke fai i luga o te fakavae o te tulaga fakapolitiki, tulaga e taukikila ai e he tahi malo pe ko te tulaga fakava-o-malo o te atunuku pe he atunuku e taukikila e he tahi atumaku e nonofo ai ni tino, e tuha lava pe tutokatahi, he atunuku tauhi, he pulea ia e ia lava, pe i lalo o ho he tahi pulega teia e he pulea ia e ia lava.

Vaega 3

Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te ola, te haolotoga ma te haogalemu o te tino.

Vaega 4

E heai he tino e tatau ke taofia i he tulaga fakapologa pe i he tulaga e fakafaigaluega fakamalohi mo he tahi tino; ko te fakapologa ma te fakatauga pologa e tatau ke fakaha i o na tulaga uma.

Vaega 5

E heai he tino e tatau ke fakaoko ki ei he tigaina pe he fakahauaga, faiga pe ni fakahalaga e he tatau ke fai ki he tagata.

Vaega 6

Ko tagata tautokatahi uma e tatau ke ia te ia te aia tatau e amanakia ai ia i nofoaga uma ko ia he tagata i luma o te tulafono tuhia.

Vaega 7

Ko tagata uma e tutuha i luma o te tulafono tuhia ma e aia e aunoa ma he fakailoga tagata ki te puipuiga tutuha a te tulafono tuhia. Ko tagata uma e aia ki te puipuiga tutuha fakahaga ki te fakailogatagata kua holia ai te Takutinoga tenei ma fakahaga ki ho he fakaohoga o te fakailogatagata.

Vaega 8

Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki he fehoahoani lelei mai na fakamahinoga fakaatunuku agavaka mo ni gaoioiga e teteke ai ki na aia tatau fakavae kua kavatu kia te ia e te tulafono fakavae pe ko te tulafono tuhia.

Vaega 9

E heai he tino e tatau ke i lalo o he haihaiga pe he taofiga pe he fakaaunukua ona ko ni mafuaga he mautu.

Vaega 10

Ko tagata tautokatahi uma e aia ki te tutuha katoatoa ki he fakamahinoga hako lauaitele e he fakamahinoga tutokatahi ma te he fakaitukau, i te fakamautinoaga o ona aia tatau ma na tiute taukave ma ho he moliaga tau holitulafono fakahaga kia te ia.

Vaega 11

1 Ko tagata tautokatahi uma e molia i he holitulafono e ia te ia te aia tatau e taku mama ai pea ke pa ki te taimi e fakamaonia ai kua nofohala e tuha ai ma te tulafono tuhia i he fakamahinoga lauaitele ma na ia te ia na fakamaoniga uma e manakomia mo tona puipuiga.

2 E heai he tino e tatau ke taofia i he nofohala i ho he holitulafono ona ko he gaoioiga pe he mea kua he faia teia e heki fakatino ai he holitulafono fakahalagia, i lalo o he tulafono tuhia fakaatunuku pe fakava-o-malo, i te taimi na fai ai. E he tatau foki he fakahalaga e hili atu te mamafa ke fakaeke atu i lo te fakahalaga nae fetaui ai i te taimi na fai ai te holitulafono fakahalagia.

Vaega 12

E heai he tino e tatau ke iei ni gaoioiga he mautu e fai agai ki na mea e faitalia ai ia i tona tulaga totino, kaiga, pe ko tona fale pe ko na fetuhiakiga, pe ni ohofakiga agai ki tona mamalu ma tona tulaga takuleleia. Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te puipuiga a te tulafono tuhia fakahaga ki ienei gaoioiga agai ki na mea e faitalia ai ia pe ni ohofakiga vena.

Vaega 13

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te haolotoga ke fealuaki ma nofo i loto o na tuakoi o na atunuku takitahi.

2 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau e tukua ai ho he atunuku, e aofia ai tona atunuku, ma te toe foki atu ki tona atunuku.

Vaega 14

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ke hakili ma maua i ietahi atunuku he puipuiga mai ni fakamahinoga.

2 Ko te aia tatau tenei e ono he mafai ke fakaaoga i te tulaga o ni moliaga e tupu moni mai i ni holitulafono e tau ki ni holitulafono e heki faia ini tulaga politiki pe mai ni gaoioiga e fetekenaki ma na fuafuaga ma na tulafono takitaki a Malo Kaufakatahi.

Vaega 15

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki he tulaga tau tagatanuku.

2 E heai he tino e tatau i ni tulaga he mautu ke kave kehea tona tulaga tau tagatanuku pe fakafitia ki ei te aia tatau ke huia ai tona tulaga tau tagatanuku.

Vaega 16

1 Ko tamaloa ma fafine kua matutua, e aunoa ma he fakatapulaga e mafua i te fakaitukaiga tagata, tulaga tau tagatanuku pe ko te lotu, ia teki latou te aia tatau e fakaipoipo ma fakavae ai he kaiga. E maua e latou ni aia tatau tutuha i te fakaipoipoga, ka ko iei i he tulaga fakaipoipo, ma i tona tatalaga.

2 Ko he fakaipoipoga e tatau ke fai oioti i he maliega haoloto katoatoa o na tino avaga fuafuagia.

3 Ko te kaiga ko te vaega mahani ma te aupito taua o ni tino o he atunuku ma e maua e ia he puipuiga mai te atunuku ma te Malo.

Vaega 17

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau e pulea tautahi ai he mea totino e vena foki i he hokotaga ma ni e tahi tino.

2 E heai he tino e tatau ke kave kehea mai hana mea totino i he mafuaga he mautu.

Vaega 18

Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te haolotoga ke fai ai he mafaufauga, fuafua te mea lelei ma te mea kino ma te lotu, ko te aia tatau tenei e aofia ai te haolotoga ke hui ai tana lotu pe ko te talitonuga, ma te haolotoga, tautahi pe i he hokotaga ma ni e tahi tino ma i luma o tagata lautele pe i he tulaga fakapitoa, ke fakailoa ai tana lotu pe ko te talitonuga i te akoakoga, fakatinoga, tapuakiga ma te fakamamaluga o te lotu tena.

Vaega 19

Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te haolotoga ke iei hona manatu ma te fakaaliga; ko te aia tatau tenei e aofia ai te haolotoga e taofi ai ki he manatu e aunoa ma he gaoioiga e fai agai ki ei ke hakili, talia ma fakaali atu he fakamatalaga ma ni aitia e kui atu i ho he auala e fakahalalau ai e tuha pe ko ni a na tuakoi e taofi mai ai.

Vaega 20

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te haolotoga o he fakatahiga ma he fakalapotopotoga filemu.

2 E heai he tino e ono mafai ke fakamalohia ke i loto o he fakalapotopotoga.

Vaega 21

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ke auai ai ki te faigamalo o tona atunuku, i he auala tuhako pe kui atu i ni hui e filifilia haoloto.

2 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau mo he avanoa tutuha ki na tautuaga i tona atunuku.

3 Ko te manakoga o tagata e tatau ke ko te fakavae tena o te pule a te malo; ko te manakoga tenei e tatau ke fakaalia i ni filifiliga fakavaitaimi ma hako mo tagata uma ma e tutuha na palota ma e tatau ke faia i he palota munimuni pe i he auala fai palota haoloto e tutuha ki ei.

Vaega 22

Ko tagata tautokatahi uma, ona ko he tino e o he atunuku, e ia te ia te aia ki he tupe fehoahoani mai te malo ma e ia maua, e auala i te taumafaiga fakaatunuku ma te felagolagomaki fakava-o-malo e tuha ai ma te fuafuaga ma na lihohi o na Malo takitahi, na aia tatau tau te tamaokaiga, fakava-o-tagata ma te fakaaganuku tatau mo tona mamalu ma te atiakega haoloto o tona tulaga totino fakatagata.

Vaega 23

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki he galuega, ki he filifiliga haoloto o tana galuega, ki ni tulaga hako ma te lelei o he galuega ma ki he puipuiga fakahaga ki te he maua o he galuega.

2 Ko tagata tautokatahi uma, e aunoa ma he fakailogatagata, e ia te ia te aia tatau ki he totogi tutuha mo he galuega tutuha.

3 Ko tagata tautokatahi uma teia e faigaluega e ia te ia te aia tatau ki he totogi hako ma te lelei ke fakamautinoa ai mo ia lava ma tona kaiga he olaga fetaui mo te mamalu fakatagata, ma fakaopoopo ki ei, kafai e fetaui, ni ietahi auala mo te puipuiga fakate-tagata.

4 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ke fakavae ai ma kau ai ki na iuni a tagata faigaluega mo te puipuiga o na mea e lelei ai ia.

Vaega 24

Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te malolo ma te haoloto mai na galuega, e aofia ai he fakatapulaga e fetaui mo na itula faigaluega ma ni aho malolo fakavaitaimi kae totogi.

Vaega 25

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki he tulaga o he olaga e fetaui mo te ola malolo o te tino ma he tulaga lelei mo ia lava ma tona kaiga, e aofia ai te meakai, lavalava, fale mate tauhiga fakafalemai ma na kaukaunaga tatau fakate-tagata, ma te aia tatau ki te puipuiga kafai kua heai he galuega, tauale, kua he mafai ke faigaluega, kua oti te avaga, tino matua pe ko te heai o he tahi auala e maua ai he mea ke ola ai ona ni tulaga e he pa ki ei te mafai.

2 Ko te tulaga fakamatua ma te tulaga fakatamaiti e aia ki he tauhiga fakapitoa ma he fehoahoani. Ko tamaiti uma, tuha lava pe na fanau mai i loto pe i fafo o he tulaga fakaipoipo, e tatau ke maua i te puipuiga tutuha fakate-tagata.

Vaega 26

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te akoakoga. Ko te akoakoga e tatau ke he totogia, maihe kina vahega kamata. Ko te akoakoga kamata e tatau ke fakamalohia ia tamaiti ke auai. Ko te akoakoga fakapitoa ma te faleapolofeha e tatau ke avanoa ki tagata lautele ma ko he akoakoga maualuga e tatau ke avanoa tutuha ki tagata uma e fakavae i luga o he tulaga lelei o te mafai o te tino.

2 Ko te akoakoga e tatau ke fakahino ki he atiakega katoatoa o te tulaga totino fakatagata, ma ki te fakamalohiga o te fakaaloalo mo na aia tatau fakatagata ma na haolotoga pito taua. E tatau ke fakaleleia ai te malamalamaga, onohai ma te tulaga fakauo i te va o atunuku uma, fakapotopotoga fakaitukaiga tagata pe fakalotu, ma e tatau ke fakalautele atu na gaoioiga a Malo Kaufakatahi mo te tauhiga o te filemu.

3 Ko matua e ia teki latou he aia tatau muamua ke filifili ai te itukaiga o akoakoga teia e tatau ke tuku atu ki a latou fanau.

Vaega 27

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau haoloto ke auai ai ki te olaga fakaaganuku o te nuku, ke fiafia ai i na matakupu e fatu ai e te tino lava ia ni mea ma ke auai ki te fakaleleiga tau haienihi ma ona aoga.

2 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia te aia tatau ki te puipuiga o na mea lelei ma na mea totino e kui mai i ho he faiga e ia o ni mea mo te lelei atili ona mea fakahaienihi, tau tuhituhiga, pe ko he tahi matakupu teia e fatu e te tino lava ia he mea.

Vaega 28

Ko tagata tautokatahi uma e aia ki te tauhiga o te filemu fakava-o-tagata ma te fakava-o-malo teia ke mafai ai ona maua katoa na aia ma na haolotoga e fakaalia i te Takutinoga tenei.

Vaega 29

1 Ko tagata tautokatahi uma e ia te ia ni tiute ki te nuku teia e mafai ai te atiakega haoloto ma te katoatoa o tona tulaga totino fakatagata.

2 Ko tagata tautokatahi uma, i te fakaaogaga o ona aia tatau ma na haolotoga e tatau ke fakalagolago oioti ki na fakatapulaga e ve ona fuafuagia e te tulafono tuhia mo te fuafuaga oioti o te fakamautinoaga o te amanakia ma te fakaaloalo tatau mo na aia tatau ma na haolotoga o ietahi tino ma te fakamaliega o na manakoga hako o te amio lelei, filemu lautele ma te tulaga lelei lautele i he atunuku fakatemokalahi.

3 Ko ienei aia tatau ma na haolotoga e ono he mafai ke fakagaoioi i he tulaga e teteke ai ki na fuafuaga ma na tulafono takitaki a Malo Kaufakatahi.

Vaega 30

E heai he mea i loto o te Takutinoga tenei e ono mafai ke fakauiga veia e taku mai ai mo ho he Malo, he vaega o ni tino pe he tino ho he aia tatau ke afia i ho he gaoioiga, ke fakataunuku he gaoioiga e fakaagaga ki te fakakinoga o ni e tahi o na aia tatau ma ni haolotoga kua fakatatia mai i loto i te Takutinoga tenei.